Infrastruktura kolejowego przejścia w Siemianówce, promocja zdrowia wśród osób starszych, promocja dziedzictwa kulturowego Kalwarii i Suchowoli – to tylko niektóre z dotychczasowych „sąsiedzkich”  projektów województwa podlaskiego. Każdy z nich był realizowany dzięki unijnym programom transgranicznym i we współpracy z zagranicznymi partnerami. Szansa na rozwój nadal jest – Komisja Europejska przyjęła właśnie pierwsze programy Interreg na lata 2021–2027 o wartości 481 mln euro. Pojawiają się też jednak obawy.  

Program Interreg promuje europejską współpracę regionalną za pomocą wspólnych działań podejmowanych przez podmioty krajowe, regionalne i lokalne z różnych państw unijnych oraz przez podmioty z UE i przyległe kraje trzecie, kraje partnerskie, czy kraje i terytoria zamorskie. W latach 2021-2027, jak informuje KE, do podziału będzie prawie 10 mld euro.

– Projekt europejski zasadza się na współpracy, a Interreg nadaje temu podejściu konkretny kształt. Programy Interreg ilustrują istotę i siłę integracji UE: finansując ścisłą współpracę w regionach przygranicznych i w poszczególnych państwach członkowskich pomagają ich mieszkańcom stawiać czoła wspólnym wyzwaniom, z którymi lepiej zmierzyć się razem niż w pojedynkę – podkreśla w komunikacie prasowym KE Komisarz do spraw spójności i reform Elisa Ferreira.

Z tych możliwości korzysta Województwo Podlaskie. Zaangażowane było i jest w realizację programów w ramach Europejskiej Współpracy Terytorialnej (EWT) i Europejskiego Instrumentu Sąsiedztwa perspektywy finansowej 2014-2020: Interreg V-A Litwa-Polska, Polska-Rosja, Polska-Białoruś-Ukraina, oraz programów transnarodowych: Interreg Europa Środkowa, Interreg Region Morza Bałtyckiego i międzyregionalnego Interreg Europa. Programy te są kontynuacją perspektywy finansowej z lat 2007 – 2013, w których Podlaskie również było aktywne.

Wojna a rozwój Polski Wschodniej

Jednak w następstwie rosyjskiej agresji wojskowej na Ukrainę i zgodnie z decyzją KE została zawieszona współpraca z Rosją i Białorusią, również w ramach programów współpracy transgranicznej Europejskiego Instrumentu Sąsiedztwa (EIS), jak i w programie Interreg Region Morza Bałtyckiego. Oznacza to m.in. wstrzymanie dalszych płatności na rzecz Rosji czy Białorusi i wstrzymanie współpracy z tymi państwami w nowej perspektywie finansowej UE na lata 2021-2027.

– 28 lutego br. Sejmik Województwa Podlaskiego jednogłośnie wypowiedział w trybie natychmiastowym porozumienia o współpracy międzyregionalnej, podpisane przez Województwo Podlaskiem z Obwodem Brzeskim (w 2018 r.) i Grodzieńskim (w 2017 r.) na Białorusi. Ta decyzja jest aktem sprzeciwu wobec łamania prawa międzynarodowego i praw człowieka przez Federację Rosyjską i Republikę Białoruś – mówi Marszałek Województwa Podlaskiego Artur Kosicki.

Zdaniem prof. Macieja Perkowskiego, szefa Katedry Prawa Międzynarodowego na Wydziale Prawa Uniwersytetu w Białymstoku i kierownika działającego tu ośrodka Europe Direct Podlaskie, warto rozważyć zmiany w działaniu programów „sąsiedzkich”, właśnie ze względu na wojnę na Ukrainie.

– Na dzień dzisiejszy rodzi się wiele ważnych pytań do Unii Europejskiej: Czy Komisja Europejska zamierza zrekonstruować programy współpracy transgranicznej dedykowane wschodnim regionom Polski w taki sposób, by były dalej dostępne w niezmiennej wysokości do wykorzystania przez te regiony? Czy Komisja Europejska zaakceptowałaby założenie nadzwyczajnej rekonstrukcji ww. programów transgranicznych w kierunku przekształcenia ich w jeden program lub w inny sposób, z założeniem asymetrycznego wykorzystania środków, tj. na przedsięwzięcia po stronie polskiej, ale ukierunkowane na działania związane z bezpieczeństwem i zrównoważonym rozwojem obszaru transgranicznego i zewnętrznych granic Unii Europejskiej?– wymienia kierownik Europe Direct Podlaskie.
Dodaje, że powinna zostać opracowana koncepcja wykorzystania funduszy transgranicznych w Polsce Wschodniej wobec problemu wojny w Ukrainie. Tym bardziej, że ich „łatwe” spożytkowanie w kraju (na innych granicach) nie byłoby ani sprawiedliwe, ani ostatecznie możliwe. Jak poinformowano, Komisja bada w trybie pilnym możliwości wzmocnienia istniejących programów współpracy transgranicznej między państwami UE (Polską, Węgrami, Rumunią i Słowacją) a Ukrainą, a także udziału Ukrainy w programie ENI dotyczącym basenu Morza Czarnego lub w programie na rzecz Dunaju w ramach inicjatywy Interreg. 

– Dobrym pomysłem wydaje się (wymagające wszakże podjęcia niekonwencjonalnych kroków i uzasadnione siłą wyższą) zrekonstruowanie programowe. Zamiast kilku programów: Polska – Słowacja (69 mln euro), Litwa – Polska (20,7 mln euro), Polska – Białoruś – Ukraina (87,9 mln euro), Polska – Rosja (43,2 mln euro) – jeden (pod nazwą roboczą) „Transgraniczna Polska Wschodnia”. Zasada tego nadzwyczajnego instrumentu – asymetria alokacji środków: zasadniczo w Polsce; cel: ukierunkowanie transgraniczne, w horyzontalnym kontekście bezpieczeństwa (infrastruktura monitoringu, odbudowa infrastruktury służącej kooperacji transgranicznej, a nadwyrężonej intensywną aktywnością sił bezpieczeństwa itd.), zarządzania kryzysowego (centra logistyczno-koordynacyjne itp.), troski o dobra ulokowane transgranicznie (np. Puszcza Białowieska; doskonalenie infrastruktury tworzonej pospiesznie przeciwko wymuszanej migracji pod kątem przyrody itd.) – mówi prof. Maciej Perkowski.

Podkreśla, że warto zawalczyć, by pieniądze które zaplanowano na typową aktywność transgraniczną regionów ściany (północno-) wschodniej zapracowały dla dobra regionalnego, ale też ogólnego – Polski i UE, w  aktualnym kontekście.

Podlaskie projekty w milionach euro

Województwo podlaskie, dzięki transgranicznym i transnarodowym programom, zrealizowało lub realizuje wspólnie z partnerami projekty warte dziesiątki milionów euro.W ramach Programu Współpracy INTERREG V-A Litwa – Polska 2014-2020 (LT-PL) do podlaskich partnerów trafiło – 22,6 mln euro. Jeszcze więcej, bo 23,8 mln euro otrzymał nasz region dzięki Programowi Współpracy Transgranicznej Polska – Białoruś – Ukraina (PBU) 2014–2020. Ponad 2,5 mln euro trafiło do podlaskich podmiotów w ramach Programu Współpracy Transgranicznej Polska-Rosja 2014-2020 (PL-RU). Warto też wspomnieć o 1 mln euro z Programu Współpracy Transnarodowej – Interreg Region Morza Bałtyckiego 2014-2020 oraz o ponad 450 tys. euro z Programu Współpracy Międzyregionalnej  – Interreg Europa 2014-2020 (IE).

– Zrealizowano wiele interesujących oraz niezwykle ważnych inwestycji i inicjatyw. Dotyczyły one m.in. budowy połączeń drogowych, modernizacji i rozbudowy przejść granicznych – drogowych i kolejowego w Siemianówce na granicy z Białorusią, dziedzictwa kulturowego i naturalnego, ochrony środowiska, ochrony zdrowia, współpracy instytucjonalnej różnych podmiotów. Efekty widać również w ramach tzw. małych projektów, gdzie budowano rzeczywiste więzi międzyludzkie i realizowano szereg inicjatyw polegających na wymianie doświadczeń, wspólnym organizowaniu różnych imprez, wydarzeń, na wzajemnym poznawaniu się sąsiadów – wymienia marszałek Artur Kosicki.

Konkretnych przykładów nie brakuje.

W Suchowoli, dzięki projektowi „Zachowanie i promocja dziedzictwa kulturowego Kalwarii i Suchowoli”, powstało „Centrum Trzech Kultur” (podobna placówka funkcjonuje w Kalwarii). W utworzonych muzeach odzwierciedlona została wspólna polsko-litewska historia, a także zaprezentowane zostały grupy etniczne zamieszkujące oba kraje. Wartość projektu wyniosła ponad 960 euro, w tym dofinansowanie EFRR to blisko 820 euro.

Blisko 6 mln euro (dofinansowanie to 5,3 mln euro) kosztowała realizacja projektu Wojewody Podlaskiego „Budowa infrastruktury kolejowego przejścia granicznego w Siemianówce”. W ramach prac na przejściu kolejowym w Siemianówce wybudowano budynek administracyjny, budynek usługowy, lądowisko dla helikopterów, kładkę obserwacyjną, wiatę nad rampą rozładunkową. Zamontowano również wagę kolejową, urządzenia do kontroli cystern i wagonów, instalację monitoringu torów i terenu przejścia granicznego. Wykonano również piesze ciągi komunikacyjne oraz drogę dojazdową do rampy.

Z kolei Politechnika Białostocka jest liderem wiodącym projektu „Wzmacnianie inteligentnej specjalizacji poprzez promowanie współpracy transnarodowej”, realizowanym w ramach programu Interreg Region Morza Bałtyckiego 2014 – 2020. Jego ideą jest integracja państw o niskim potencjale innowacyjnym ze słabiej rozwiniętych regionów Morza Bałtyckiego z państwami z lepiej rozwiniętych regionów, poprzez wzajemne uczenie się, realizację wspólnych działań pomiędzy przedsiębiorstwami z sektora MŚP i dzielenie się najlepszymi praktykami.

Ciekawy projekt „NEXT2MET” współrealizuje też Województwo Podlaskie w ramach Interreg Europa 2014 – 2020, którego koncepcja zakłada stworzenie bardziej atrakcyjnych warunków dla mieszkańców i przedsiębiorców regionów zaangażowanych w jego realizację, poprzez wdrożenie nowych rozwiązań w obszarze cyfryzacji.

– Niezbędnym warunkiem realizacji programów współpracy transgranicznej Interreg jest udział w każdym projekcie partnera z państwa sąsiadującego. W związku z tym, współpracę dwustronną nawiązywały instytucje kwalifikujące się do bycia beneficjentami w programach:  samorządy i ich jednostki organizacyjne, uczelnie wyższe, instytucje kultury, organizacje pozarządowe, placówki zdrowotne czy jednostki ochotniczych straży pożarnych. Dzięki tej szerokiej gamie możliwości współpracy, jaką stwarzają powyższe programy, zawiązano wiele znaczących partnerstw, które trwają przez lata, także po zakończeniu projektu lub są kontynuowane w kolejnych perspektywach finansowych UE, przyczyniając się do rozwijania i pogłębiania relacji sąsiedzkich. Dzięki programom granica nie dzieli mieszkańców sąsiadujących krajów, ale umożliwia im nawiązywanie dobrych relacji – podkreśla Artur Kosicki.

Dodaje, że trwa okres programowania perspektywy finansowej UE na lata 2021-2027, a przedstawiciele Urzędu Marszałkowskiego Województwa Podlaskiego w Białymstoku zostali włączeni w prace grup roboczych ds. programowania programów współpracy transgranicznej: Zespołu Zadaniowego ds. Programowania Programu Interreg Litwa-Polska 2021-2027, Wspólnego Komitetu Programującego Programu Polska-Ukraina 2021-2027.

Na zlecenie Komisji Europejskiej, w 2021 r. eksperci przeprowadzili badanie i dokonali oceny potencjału turystycznego pogranicza polsko–litewskiego, opracowali koncepcję i kierunki rozwoju turystyki w ramach Turystycznego Transgranicznego Obszaru Funkcjonalnego na pograniczu polsko–litewskim (TTOF). Dzięki temu dokonano analizy potrzeb kluczowych interesariuszy oraz zidentyfikowano czynniki wpływające na rozwój turystyki na obszarze transgranicznym, któremu z pewnością będą służyły środki Programu Interreg Litwa-Polska nowej perspektywy finansowej UE na lata 2021-2027.

Kontekst

Pierwsze programy Interreg na okres programowania 2021–2027 zostały właśnie przyjęte przez Komisję. Obejmują one trzy programy Europejskiej współpracy terytorialnej i obejmują inwestycje warte ponad 481 mln euro. Zatwierdzone programy to „Interreg Europa Środkowa”, „Interreg Austria – Niemcy/Bawaria” oraz „Interreg Niemcy/Bawaria – Czechy”. Budżet zostanie przyznany zgodnie z unijnymi priorytetami inteligentnej i ekologicznej Europy sprzyjającej włączeniu społecznemu. Program Interreg Europa Środkowa dysponuje łącznym przydziałem środków w wysokości 280,7 mln euro. Połowa tego budżetu zostanie przeznaczona na zielone inwestycje, takie jak zwiększenie efektywności energetycznej, przystosowanie się do zmiany klimatu lub ekologizacja mobilności w miastach, natomiast prawie jedna trzecia będzie wspierać konkurencyjność i zdolności innowacyjne w Europie Środkowej. Program będzie również koncentrował się na poprawie jakości sieci połączeń między regionami wiejskimi i peryferyjnymi oraz na poprawie zarządzania na rzecz zintegrowanego rozwoju terytorialnego.

 Łączny przydział środków na Interreg Austria – Niemcy/Bawaria wyniesie 76,9 mln euro i skupi się na pięciu priorytetach: gospodarka dostosowana do przyszłych wyzwań; odporne środowisko; zrównoważona turystyka; zintegrowany rozwój regionalny i zarządzanie transgraniczne. Prawie jedna trzecia tego budżetu zostanie wykorzystana na rozwój zdolności w zakresie badań naukowych i innowacji, a ponad jedna piąta zostanie zainwestowana w działania związane z klimatem. Program Interreg Niemcy/Bawaria – Czechy otrzymuje przydział w wysokości 123,8 mln euro. Prawie jedna trzecia tych środków będzie przeznaczona na wzmocnienie roli kultury i zrównoważonej turystyki w rozwoju gospodarczym, włączeniu społecznym i innowacjach społecznych. Inne priorytety inwestycji to ochrona przyrody, różnorodność biologiczna oraz zielona infrastruktura, a także poprawa równego dostępu do sprzyjających włączeniu społecznemu i wysokiej jakości usług w zakresie edukacji.